بی بی سی

سایت بی بی سی فارسی اخیرا مطلبی را با عنوان “اکثر ایرانیان، نژاد آریایی ندارند” به نقل از دکتر مازیار اشرفیان بناب، پژوهشگر علم ژنتیک، در قالب یک مصاحبه منتشر کرده و درتوضیح آن چنین آورده:
«گروهی از محققین ژنتیک در دانشگاه پورتسموت انگلیس، به سرپرستی یک محقق ایرانی به نتایج جالبی درباره نژاد ایرانیان رسیده‌اند. این گروه معتقدند اکثر ایرانیان بر خلاف آنچه تصور می شود، نژاد آریایی ندارند بلکه به نژادی تعلق دارند که حدود ده هزار سال پیش ساکن ایران بوده‌اند. این تحقیقات که قسمتی از تحقیقات جهانی ژنتیک است به سرپرستی دکتر مازیار اشرفیان بناب سالها پیش در دانشگاه کمبریج شروع شده و در دانشگاه پورتسموت به نتیجه رسیده است.»

آنچه از عنوان و محتوای این خبر و گزارش بی بی سی برداشت می شود این است که «نژادی به نام نژاد آریایی وجود دارد و اغلب مردم ایران بر خلاف باوری که تا کنون رایج بوده، از این نژاد نیستند و از نژاد دیگری هستند که در حدود ده هزار سال پیش در ایران زندگی می کردند.»

پایه ای ترین اصول خبرنگاری ایجاب می کند که اگر مطلبی را از کسی نقل می کنیم عینا همان باشد که عنوان شده و نه اینکه برداشت شخصی و نتیجه گیریهای خود را از گفته دیگران در قالب خبر یا گزارش بازتاب دهیم.
آقای بناب در این مصاحبه می گوید:

با توجه به تفاوتهای زبانی، بعضی وقتها با توجه به تفاوتهای فرهنگی، گاهی تفاوتهای مذهبی، بیست و شش گروه مختلف مورد مطالعه قرار گرفتند و مطالعات ژنتیک نشون می ده علیرغم اینکه ما زبانمون را به عنوان شاخه ی مهمی از زبان ایندو یوروپین یا شاخه ی ایرانی زبان ایندو یوروپین هست از بخشهایی از فلات مرکزی قسمتهای مرکزی آسیا گرفتیم ؛ محتوای ژنتیکی ما به مقدار بسیار بسیار محدود و کمی به اون منطقه بر می گرده؛ مارکرها و شاخصهای ژنتیکی خاصی که ما می تونیم در آسیای میانه پیدا بکنیم ماورا قفقاز که بر اساس تئوریهای موجود منشا اولیه اقوام آریایی بوده، در فلات ایران بسیار بسیار کم پیدا میشن و این نشون می ده که تاثیر ژنتیکی بسیار کمی اگر هم گرفتیم از اقوام مهاجر مرکز آسیا میانه گرفته شده و در ایران میشه پیداش کرد .

دکتر بناب در ادامه می گوید:

ما به این نتیجه رسیدیم که تمامی اقوام ایرانی ریشه مشترکی دارند که بخش عمده محتوای ژنتیکی اونها ، چیزی بیش از هفتاد درصد محتوای ژنتیکی تمام گروههای ایرانی که فعلا در مرزهای سیاسی ایران ساکن هستند و زندگی می کنند به یه ریشه ی مشترک حدودا ده هزار ساله بر می گرده که به دنبال انقلاب نئولیتیک یا پیدایش کشاورزی در حدود همین ده هزار سال پیشتر منطقه جنوب غربی کشور و ایران زندگی می کردند و به هر حال این جمعیت اولیه گسترش و رشد پیدا کرده و در تمام فلات ایران و بعد شاید در بیرون از مرزهای سیاسی فعلی ایران مستقر شدند و این جمعیت ریشه مشترک ژنتیکی تمام اقوام ساکن در فلات ایران است.

گزارش بی بی سی را می توانید به صورت کامل از طریق پیوند زیر گوش کنید:

فایل صوتی گزارش بی بی سی

پیش از آنکه بخواهم به دلایل آریایی بودن یا نبودن ایرانیان بپردازم مایلم نظر خوانندگان را به این نکته جلب کنم که تقسیم بندیهای قدیمی بر مبنای شکل استخوانبندی و ظاهر، که انسانها را به نژادهای مختلف تقسیم می کرد امروزه دیگر منسوخ شده و در تحقیقات علمی کاربرد ندارد برای نمونه به این مقاله نگاه کنید:

‘Race’ and research

Modern human genetic variation does not structure into phylogenetic subspecies (geographical ‘races’), nor do the taxa from the most common racial classifications of classical anthropology qualify as ‘races’ (Box 1). The social or ethnoancestral groups of the US and Latin America are not ‘races’, and it has not been demonstrated that any human breeding population is sufficiently divergent to be taxonomically recognized by the standards of modern molecular systematics. These observations are not to be taken as statements against doing research on demographic groups or populations. They only support a brief for linguistic precision and careful descriptions of groups under study. Terms and labels have qualitative implications.

در واقع دوران تکامل گونه ای از انسان که از آن به عنوان انسان مدرن یا انسان کنونی یاد می کنند، هنوز آن اندازه طولانی نشده که نژادهای گوناگونی از آن مشتق شود و از اینرو لغت یا مفهوم«نژاد» را عموما در تحقیقات نوین علمی برای گروههای انسانی بکار نمی رود چه برسد که بخواهند آن را درباره گروههای مختلف بررسی کنند.

سال پیش نموداری را در همین پایگاه درباره میزان خویشاوندی یا پیوستگی تبار ایرانی با دیگر اقوام و ملتها منتشر کردم که آن تحقیق زیر نظر یکی از برجسته ترین متخصصان معاصر علم ژنتیک در دانشگاه استانفورد انجام شده بود و در آنجا هم سخنی از تفاوتهای نژادی نبود و از معیاری به نام خویشاوندی برای نشان دادن اختلافات ژنتیکی میان گروههای مختلف استفاده شده بود. و به همین علت دکتر بناب هم در مصاحبه اش با احتیاط از «ریشه قوم ایرانی» ( و نه نژاد ایرانی) یاد می کند؛ بنابر این بر خلاف گفته ی بی بی سی چیزی به نام نژاد آریایی یا نژاد ایرانی وجود ندارد که ما از آن دسته باشیم یا نباشیم اما قومی با نام قوم آریایی با ویژگیهای تاریخی، فرهنگی، زبانی و ژنتیکی مشخص وجود دارد و در ادامه این مقاله کوشش می کنم تا نشان دهم ایرانیان چه به لحاظ ویژگیهای فرهنگی و زبانی و چه از نظر تباری بازماندگان این گروه هستند.

اما بازگردیم به اظهارات دکتر بناب در مصاحبه بی بی سی : «مطالعات ژنتیک نشون می ده علیرغم اینکه ما زبانمون را به عنوان شاخه ی مهمی از زبان ایندو یوروپین یا شاخه ی ایرانی زبان ایندو یوروپین هست از بخشهایی از فلات مرکزی قسمتهای مرکزی آسیا گرفتیم ؛ محتوای ژنتیکی ما به مقدار بسیار بسیار محدود و کمی به اون منطقه بر می گرده؛ مارکرها و شاخصهای ژنتیکی خاصی که ما می تونیم در آسیای میانه پیدا بکنیم ماورا قفقاز که بر اساس تئوریهای موجود منشا اولیه اقوام آریایی بوده، در فلات ایران بسیار بسیار کم پیدا میشن و این نشون می ده که تاثیر ژنتیکی بسیار کمی اگر هم گرفتیم از اقوام مهاجر مرکز آسیا میانه گرفته شده و در ایران میشه پیداش کرد».

اینکه ما ایرانیان زبانمان را دقیقا از کدام منطقه ی جغرافیایی گرفتیم، موضوع تحقیقات زبانشناسی است و نه تحقیقات ژنتیکی؛ تنها چیزی که دکتر بناب می تواند بر مبنای تحقیقاتش ادعا کند، همان است که محتوای ژنتیکی ما از منطقه آسیای مرکزی نیامده و این موضوع هم لزوما به این نتیجه نمی رساند که ایرانیان آریایی نیستند. در واقع این پیش فرض که آریاییان از طریق ماورا قفقاز به ایران آمدند تنها یکی از فرضیات موجود است.

چند ماه پیش مقاله ای را از دو دانشمند روس درباره بررسی ویژگیهای ژنتیکی مرددمان آریایی زبان خواندم که این مقاله هم سال گذشته بر پایه اطلاعات ژنتیکی گروههای مختلف و از جمله ایرانیان انتشار یافت. ذکر بخشهایی از این نوشته احتمالا می تواند به روشن تر شدن موضوع کمک کند. این مقاله در جورنال تخصصی علم ژنتیک در روسیه منتشر شده و نسخه ی پشتیبان آن را هم می توانید در همین پایگاه بخوانید.

به طور خلاصه در این مقاله استدلال شده که در حال حاضر دو فرضیه درباره مهاجرت آریاییان وجود دارد. نخست اینکه گویشگران زبانهای آریایی از طریق استپهای روسیه در هزاره سوم پیش از میلاد پراکنده شد و آریاییان در ابتدای هزاره اول پیش از میلاد از جنوب آرال به آسیای مرکزی رفتند. فرضیه دوم که با نام فرضیه بلخ – مرو مشهور است می گوید که آریاییان در هزاره سوم پیش از میلاد در مرو و در ابتدای هزاره ی دوم پیش از میلاد در جنوب آسیای مرکزی و در افغانستان بودند.

نویسندگان مقاله سپس هر دو این فرضیات را با مطرح کردن مواردی رد می کنند. در فرضیه نخست اینطور گفته می شود که هاپلوگروپ (گروه ژنی) R1a1 در هندوستان و ایران از دشتهای روسیه به این مناطق رفته و مبنای این نظر هم وجود مقدار زیادی از این گروه ژنی در مردم اکراین است که در حدود 4050 سال با بیشینه و کمینه 500 سال اختلاف دارد. و در مورد اسلاوها این پیشینه در حدود 4750 سال با 500 سال کمتر یا بیشتر است. این موضوع با قدمت R1a1 در مردمان جنوب آسیا نمی خواند مثلا در مورد هندیان این هاپلوگروپ بسیار بیش از اکراینی ها و اسلاوها و در حدود دوازده هزار سال قدمت دارد و بنابر این نمی تواند از دشتهای روسیه آمده باشد. این فرضیه همینطور برای گروههایی مانند نورستانیها هم که از بازماندگان آریاییها در مرزهای افغانستان و پاکستان هستند توضیحی ندارد.

فرضیه دوم هم که به مهاجرت آریایی ها از مرو اشاره دارد نمی تواند مواردی را مانند تاثیرگذاری ساختار زبانی سامی بر زبان آریاییان را توضیح دهد و در نهایت بر پایه همه اینها نویسندگان مقاله نقشه مهاجرت آریاییان را ارایه می کنند:

نقشه مهاجرت آریاییان

نقشه مهاجرت آریاییان

بر پایه این نقشه در واقع آریایی های اولیه، نخستین بار نه از استپ های روسیه و آسیای مرکزی، بلکه از غرب ایران مهاجرت کردند. و البته گروهی از آنان پس از مهاجرت دوباره به سرزمین سابق بازگشتند.

نویسندگان این مقاله برخلاف دکتر بناب می گویند:

The combination of linguistic and archaeological data homeland of Old Aryan language could be located on the territory of NorthWestern Iran in the region of culture Hissar B in III millennium BC where Old Aryans migrated to the east, south of Central Asia, in the area of Margiana civilization and beyond to the region of the Pamir and Hindu Kush.
2) Most likely, Old Aryans have several haplogroups and their gene pool can consist of subclades of J2 (and, possibly, G2a). These haplogroups are also represented among the Brahmins and the age of these populations is over 12 thousand years. In the gene pool of the original speakers of «ancient European» dialects present haplogroup R1b1b2. 3) During the migration of speakers of «ancient European» dialects through the Middle East and Central Asia, and further through the Volga and the northern Black Sea region to Europe, in their gene pool was involved the R1a1 haplogroup. Later the R1a1 haplogroup become dominant among the eastern Slavs, R1b1b2 – among the peoples of Central and Western Europe 4) In the period of stay of the ancient Aryans in the territory of Margiana in II millennium BC in their genepool could be included haplogroup R1a1, later this became dominant among the Brahmins

ترجمه :

مجموعه داده های زبانشناسی و باستانشناسی نشان می دهد که احتمالا وطن اولیه آریاییان در هزاره سوم پیش از میلاد در شمال غرب ایران بوده و از آنجا به شرق، به جنوب و آسیای مرکزی، به منطقه مرو و فراتر از آن به منطقه پامیر و هندوکش رفتند.

به احتمال زیاد آریاییان هاپلوگروپهای(گروههای ژنی) متعددی در مخزن ژنهایشان داشتند شامل J2 و احتمالا G2a این هاپلوگروپها در میان برهمن ها هم وجود دارد و قدمت این گروه بیش از دوازده هزار سال است.

در مخزن ژنهای گویشگران اصلی زبانهای باستانی اروپایی هاپلوگروپ R1b1b2 وجود دارد. در زمان مهاجرت گویشگران لهجه های باستانی اروپایی در خاورمیانه و آسیای مرکزی و فراتر از آن از طریق ولگا و شمال دریای سیاه به اروپا، هاپلوگروپ R1a1 هم به مخزن ژنهای ایشان اضافه شد. بعدها R1a1 در میان اسلاوهای شرقی و R1b1b2 در میان مردم مرکز و غرب اروپا غالب شد.

در دورانی که آریایی های باستانی در سرزمین مرو ساکن شدند در هزاره ی دوم پیش از میلاد. R1a1 هم به مخزن ژنهایشان اضافه شد و بعدها این هاپلوگروپ در میان برهمن ها غالب شد.

در مورد مفهوم عنوان آریایی، بر طبق گفته ی دیاکونوف «تنها مورد استعمال مجاز اصطلاح آريايي درباره اقوامي است كه در ازمنه باستاني خود، خويشتن را آريا مي ناميدند. هنديان و ايرانيان (پارسيان) و مادها و اسكيت ها و آلان ها و اقوام ايراني زبان آسياي ميانه خود را آريا مي خواندند»
(ا. م. دياكونوف: «تاريخ ماد»، ترجمه كريم كشاورز، انتشارات علمي و فرهنگي، 1380، ص 142، سطرهاي 5 تا 9، و يادداشت هاي 12 تا 17 ص 82-481).

با توجه به آنچه گفته شد، این ادعای بی بی سی که اغلب ایرانیان از مردمان آریایی نیستند در تضاد فاحش با منابع تاریخی است. چون نه وبسایت بی بی سی و نه دکتر بناب اساسا معلوم نکردند که کدام گروه قرار است آریایی دانسته شوند که با ایرانیان اختلاف تباری داشته باشند. صرفا توضیح دادند که ایرانیان با مردمان آسیای مرکزی اختلاف ژنتیکی دارند در صورتی که پیشتر دانستیم فرضیه مهاجرت آریاییان از آسیای مرکزی به ایران تنها یکی از فرضیاتی است که تا کنون مطرح شده؛ مطابق با گفته ی پروفسور مکنزی که در سایت ایرانیکا موجود است، عنوان آریایی برای مردم ایران بدون هیچگونه تردیدی مفهوم اتنیکی/قومی/تباری دارد و صرفا منظور از اطلاق آن، گروه زبانی نیست.

We also know, thanks to this very same inscription, that Ahura Mazdā was considered the “god of the Iranians” in passages of the Elamite version corresponding to DB IV 60 and 62 in the Old Persian version, whose language was called “Iranian” or ariya (DB IV, 88-89). Then again, the Avesta clearly uses airya as an ethnic name (Vd. 1; Yt. 13.143-44, etc.), where it appears in expressions such as airyāfi; daiŋˊhāvō “Iranian lands, peoples,” airyō.šayanəm“land inhabited by Iranians,” and airyanəm vaējō vaŋhuyāfi; dāityayāfi; “Iranian stretch of the good Dāityā,” the river Oxus, the modern Āmū Daryā (q.v.; see ĒRĀN-WĒZ). There can be no doubt about the ethnic value of Old Iran. arya(Benveniste, 1969, I, pp. 369 f.; Szemerényi; Kellens).

همینطور به این سند از پروفسور جی نلی نگاه کنید که می گوید مفهوم واژه آرین/آریا در میان هندیان معانی متعدد دارد اما در میان ایرانیان تنها مفهومش، مفهوم قومی است.

Emile Benveniste is thus quite right to assert that, unlike the various terms connected with the Aryan arya- in Old Indian, the Old Iranian arya- is documented solely as an ethnic name

داریوش کیانی، پژوهشگر برجسته ایرانی هم پیشتر در مقاله ای در سایت آذرگشنسپ اسناد تاریخی در زمینه مفهوم آریایی جمع آوری کرده که در این نشانی قابل دسترسی است.