من تمام برهان های اثبات وجود خدا را بررسی کردم و هیچکدام از آنها را به لحاظ منطقی معتبر نیافتم. –برتراند راسل (دقیقه ۹:۰۰ اینجا یا اینجا)

آنچه ما نیاز داریم اراده برای ایمان داشتن نیست؛ اراده ای برای جستجو کردن است که کاملا در جهت خلاف آن است. –برتراند راسل

سه سال پیش که مطلبی را درباره ایرادات منطقی برهان صدیقین ابن سینا نوشتم، دوستی خواست که مطلبی هم درباره ی ایرادات منطقی برهان صدیقین ملاصدرا بنویسم و قرار شد این مطلب را در اولین فرصت تهیه کنم. اتفاقی که در پی افتاد اینکه سایت مکررا مورد حمله اینترنتی قرار گرفت و بعدا هم تقریبا این وعده فراموش شد. مع هذا این پست با تاخیر را درباره ایرادات منطقی برهان اثبات وجود خدا توسط ملاصدرا می نویسم.

زمانی ارنست همینگوی گفت: تمامی متفکران بی خدا هستند! حتی اگر ایده ی همینگوی را زیاده روی بدانیم، لاجرم باید بپذیریم که بخش اعظمشان بی خدا هستند. تقریبا تمام برندگان نوبل علمی و بخش اعظم برجسته ترین دانشمندان و متفکران جهان در وجود خدا تردید دارند و این حتی پیش از آن است که به وجود پیامبران، یا اجنه، شیاطین، فرشتگان یا امام هزار و چند صد ساله ی غایب اعتقاد داشته باشند. دانستن این موضوع از این جهت اهمیت دارد که چنین دیدگاههایی در کشور ایران یا دیگر جوامع اسلامی مانند عربستان با برخورد شدید امنیتی و حتی مجازات مرگ مواجه می شود. بنابر این هنگام مواجه با چنین احکامی (مثل مجازات اعدام برای توهین به پدر ژپتو) باید بدانیم با چه حدی از قطعیت علمی و شناختی مواجه هستیم:

The trouble with most people is that they think with their hopes or fears or wishes rather than with their minds. – Will Durant

ایراد بیشتر مردم این است که بجای مغزهایشان با آرزوها، یا ترس ها، یا امیدهایشان فکر می کنند.

Irrationally held truths may be more harmful than reasoned errors. – Thomas Huxley

باور بی منطق به یک حقیقت زیانبارتر از عقیده ی نادرستی است، که برای باور به آن استدلال شده باشد.

ابن سینا. تصویر در قلمرو عمومی است.

ابن سینا را به عنوان بزرگترین دانشمند تاریخ ایران و تاریخ خاورمیانه می شناسند. علاوه بر آن از او به عنوان مهمترین فیلسوف جهان اسلام یاد می شود. دانشنامه ی فلسفه ی دانشگاه تنسی ابن سینا را برجسته ترین فیلسوف جهان پیش از دوران مدرن معرفی می کند.

مابعدالطبیعه (متافیزیک) ابن سینا یکی از جامع ترین و مفصل ترین ها در تمام تاریخ فلسفه است که اگرچه اجزای خود را از فلسفه ارسطو وفلسفه ی نو افلاطونی گرفته اما در نهایت چیزی که او ساخته قایم به ذات خود است و پیش از وی سابقه ندارد.

ابن سینا به وجود خدا به عنوان عقل محض (pure intellect) اعتقاد داشت و برهانی که او برای اثبات وجود خدا ارایه کرده در دوران بعدی مورد توجه فلاسفه ای مانند تامس اکوآینس قرار گرفت. این برهان به همراه برهان انسام کانتربری (برهان آنسلم) از جالب ترین و احتمالا اثرگذارترین نمونه ها در قرون وسطی است.

لغت خدا برای من چیزی بیش از بیان و محصول نقص بشر نیست. انجیل مجموعه ای است محترم اما بدوی از قصه هایی که به هر حال کودکانه هستند. هیچ تفسیری — تفاوتی ندارد هر اندازه که هوشمندانه باشد — این واقعیت را تغییر نمی دهد. – آلبرت اینیشتین. (تصویر در قلمرو عمومی است.)

هفته ی پیش خانه ی دوستی برای مهمانی شام دعوت داشتم. پس از ورود به مهمانی و تعارفات معمول، به یکباره از من پرسید که آیا به وجود خدا باور دارم یا خیر؟ برای شروع گفتگو بعد از احوالپرسی پرسش عجیبی بود اما من سعی کردم بدون اینکه به اعتقادات میزبان اهانت کنم برایش توضیح دهم که این پرسش به ظاهر ساده اش می تواند پاسخ های نه چندان ساده داشته باشد.

واژه خدا در گذشته همواره مفهوم یکسان و مشابهی نداشته و امروز هم معانی متعدد دارد. خدایان مردم بابل همان خدایان آشوری، سومری یا مصری نبودند. (در بسیاری موارد این خدایان حتی شبیه به یکدیگر هم نیستند.) خدای عهد عتیق یهودیان همان ویژگیهای خدایان یونانی یا رومی را ندارد. خدای مسلمانان همان خدای زرتشتیان (یا خدایان زرتشتی) نیست. خدای ارسطو و خدای سقراط، خدایان متفاوتی بودند. ولتر و اسپینوزا و دکارت هم خدای یکسانی نداشتند. اگرچه همه ی خدایان به نحوی مشمول همان مفهوم خدا می شوند؛ من به وجود هر کدام از این خدایان باور داشته باشم لاجرم نسبت به بقیه اشکال خدا کافر هستم و هیچکس نمی تواند ادعا کند که به همه ی این خدایان باور دارد. پذیرش هر کدام از اینها نفی دیگری است، بنابر این پاسخ به این پرسش آسان نیست. با اینحال دوست من اصرار داشت که نیروی ورای همه چیز در جهان وجود دارد که آن نیرو خدا نامیده می شود و برای اثبات این ایده هم ادعا می کرد که همه دانشمندان به وجود آن واقف هستند. وقتی پرسیدم که مثلا یکی از این دانشمندان که چنین وقوفی دارد را نام ببرد؛ فی الفور چند حدیث و جمله قصار از انیشتین، فیزیکدان مشهور، درباره اهمیت وجود خدا و اعتقاد به آن برایم فهرست کرد. کار که به نقل حدیث رسید، بهتر دیدم که موضوع بحث را از اثبات وجود یا عدم خدا به دستپخت خوشمزه و مهماننوازی صاحبخانه تغییر دهم.

پروفسور استیون هاوکینگ

آیا خدا وجود دارد و آیا خداوند خالق جهان است؟ پاسخ به این پرسش چه اهمیتی برای ما دارد؟

در اغلب جوامع، پاسخ عمومی به این پرسش یکسان است. توده مردم دنیا در همه دوران ها به نوعی به وجود خدا باور داشته اند؛ اگرچه در هیچکدام از جوامع درک یکسانی از مفهوم خدا وجود ندارد.

در کشور ما علاوه بر اینکه اعتقاد به وجود خدا به عنوان یک اصل، پذیرفته شده است (مانند اغلب جوامع دیگر)؛ اعتقاد به حقانیت نمایندگان خدا که پیامبران باشند و از سوی او به رسالت برگزیده شده اند؛ اعتقاد به رسالت امامان شیعه که نسل اندر نسل جانشینان پیامبر اسلام هستند و اعتقاد به حقانیت روحانیون و ولایت فقیه که جانشین و نایب امامان هستند هم برای ورود به عرصه های سیاسی و اجتماعی لازم دانسته می شود و در همه موارد موجودیت خدا به عنوان یک اصل غیر قابل انکار مورد تایید جامعه، مقدمه ای است برای پذیرش دیگر اصولی که نظامات سیاسی و اقتصادی بر پایه ی آن استوار شده است.

در آمریکا، ۸۳ درصد از مردم به وجود خدا باور دارند؛ این رقم در میان دانشمندان آمریکایی در حدود ۳۳ درصدو در میان برجسته ترین دانشمندان که به عضویت آکادمی ملی می رسند به مراتب کمتر، در حدود هفت درصد از کل جمعیت آنها و در حدود پنج و نیم درصد در میان زیست شناسان است. با همه اینها تنها دو درصد از جمعیت آمریکا، مذهب خودشان را بی خدا یا ندانمگرا معرفی می کنند.