زمانی ارنست همینگوی گفت: تمامی متفکران بی خدا هستند! حتی اگر ایده ی همینگوی را زیاده روی بدانیم، لاجرم باید بپذیریم که بخش اعظمشان بی خدا هستند. تقریبا تمام برندگان نوبل علمی و بخش اعظم برجسته ترین دانشمندان و متفکران جهان در وجود خدا تردید دارند و این حتی پیش از آن است که به وجود پیامبران، یا اجنه، شیاطین، فرشتگان یا امام هزار و چند صد ساله ی غایب اعتقاد داشته باشند. دانستن این موضوع از این جهت اهمیت دارد که چنین دیدگاههایی در کشور ایران یا دیگر جوامع اسلامی مانند عربستان با برخورد شدید امنیتی و حتی مجازات مرگ مواجه می شود. بنابر این هنگام مواجه با چنین احکامی (مثل مجازات اعدام برای توهین به پدر ژپتو) باید بدانیم با چه حدی از قطعیت علمی و شناختی مواجه هستیم:

من یک کافر عمیقا دیندار هستم. این تا اندازه ای نوع جدیدی از مذهب محسوب می شود. –اینشتین

سالها پیش عمیقا مذهبی بودم. باور عمیق من به وجود خدا نه ناشی از تاثیرپذیری محیطی که از نوع جهان بینی و درک من از دنیای اطراف بود. پیش از آنکه حتی ارسطو را بشناسم باور داشتم که اگر جهان پیچیده ای وجود دارد لابد خالق پیچیده تری هم باید وجود داشته باشد. چون هر پدیده پیچیده ای لاجرم از نوعی طراح پیچیده تر است و جهان اطراف ما هم بسیار پیچیده است. ساعتها و روزها اوقات من صرف راز و نیاز با این موجود خیالی می شد. آن زمان هنوز چیزی از انتخاب طبیعی و تکامل نمی دانستم؛ اینکه طبیعت هم قادر به خلق موجودات پیچیده است بدون اینکه لزوما نیازی به خالق هوشمند داشته باشد. اینکه جهان ما به اندازه ای ناعادلانه، بی قاعده و رنج آور (چه برای حیوانات و چه انسانها) است که در وجود چنین آفریننده ای لزوما شبهه وارد می کند. امروز باورهای دیگری دارم اما کماکان یک پرسش برایم بی پاسخ مانده اینکه آیا کسی دعاهای ما را می شنود.

زمانهایی در زندگی هر انسانی وجود دارد که از سر استیصال تلاش می کند با قدرتی بالاتر و برتر از خود تماس بگیرد. گاه دعاهای ما جواب می گیرد و گاه بی پاسخ می ماند اما زمانهایی هست که در اوج ناامیدی دری برویمان باز می شود. چه کسی این در را برای ما باز می کند؟ آیا این موجود همان خدا است؟ آیا ما فقط احساس می کنیم که کمکی دریافت کردیم یا واقعا کسی به دادمان رسیده؟

ابن سینا. تصویر در قلمرو عمومی است.

ابن سینا را به عنوان بزرگترین دانشمند تاریخ ایران و تاریخ خاورمیانه می شناسند. علاوه بر آن از او به عنوان مهمترین فیلسوف جهان اسلام یاد می شود. دانشنامه ی فلسفه ی دانشگاه تنسی ابن سینا را برجسته ترین فیلسوف جهان پیش از دوران مدرن معرفی می کند.

مابعدالطبیعه (متافیزیک) ابن سینا یکی از جامع ترین و مفصل ترین ها در تمام تاریخ فلسفه است که اگرچه اجزای خود را از فلسفه ارسطو وفلسفه ی نو افلاطونی گرفته اما در نهایت چیزی که او ساخته قایم به ذات خود است و پیش از وی سابقه ندارد.

ابن سینا به وجود خدا به عنوان عقل محض (pure intellect) اعتقاد داشت و برهانی که او برای اثبات وجود خدا ارایه کرده در دوران بعدی مورد توجه فلاسفه ای مانند تامس اکوآینس قرار گرفت. این برهان به همراه برهان انسام کانتربری (برهان آنسلم) از جالب ترین و احتمالا اثرگذارترین نمونه ها در قرون وسطی است.

لغت خدا برای من چیزی بیش از بیان و محصول نقص بشر نیست. انجیل مجموعه ای است محترم اما بدوی از قصه هایی که به هر حال کودکانه هستند. هیچ تفسیری — تفاوتی ندارد هر اندازه که هوشمندانه باشد — این واقعیت را تغییر نمی دهد. – آلبرت اینیشتین. (تصویر در قلمرو عمومی است.)

هفته ی پیش خانه ی دوستی برای مهمانی شام دعوت داشتم. پس از ورود به مهمانی و تعارفات معمول، به یکباره از من پرسید که آیا به وجود خدا باور دارم یا خیر؟ برای شروع گفتگو بعد از احوالپرسی پرسش عجیبی بود اما من سعی کردم بدون اینکه به اعتقادات میزبان اهانت کنم برایش توضیح دهم که این پرسش به ظاهر ساده اش می تواند پاسخ های نه چندان ساده داشته باشد.

واژه خدا در گذشته همواره مفهوم یکسان و مشابهی نداشته و امروز هم معانی متعدد دارد. خدایان مردم بابل همان خدایان آشوری، سومری یا مصری نبودند. (در بسیاری موارد این خدایان حتی شبیه به یکدیگر هم نیستند.) خدای عهد عتیق یهودیان همان ویژگیهای خدایان یونانی یا رومی را ندارد. خدای مسلمانان همان خدای زرتشتیان (یا خدایان زرتشتی) نیست. خدای ارسطو و خدای سقراط، خدایان متفاوتی بودند. ولتر و اسپینوزا و دکارت هم خدای یکسانی نداشتند. اگرچه همه ی خدایان به نحوی مشمول همان مفهوم خدا می شوند؛ من به وجود هر کدام از این خدایان باور داشته باشم لاجرم نسبت به بقیه اشکال خدا کافر هستم و هیچکس نمی تواند ادعا کند که به همه ی این خدایان باور دارد. پذیرش هر کدام از اینها نفی دیگری است، بنابر این پاسخ به این پرسش آسان نیست. با اینحال دوست من اصرار داشت که نیروی ورای همه چیز در جهان وجود دارد که آن نیرو خدا نامیده می شود و برای اثبات این ایده هم ادعا می کرد که همه دانشمندان به وجود آن واقف هستند. وقتی پرسیدم که مثلا یکی از این دانشمندان که چنین وقوفی دارد را نام ببرد؛ فی الفور چند حدیث و جمله قصار از انیشتین، فیزیکدان مشهور، درباره اهمیت وجود خدا و اعتقاد به آن برایم فهرست کرد. کار که به نقل حدیث رسید، بهتر دیدم که موضوع بحث را از اثبات وجود یا عدم خدا به دستپخت خوشمزه و مهماننوازی صاحبخانه تغییر دهم.

معنای زندگی، پرسشی فلسفی درباره ماهیت و اهمیت زندگی است. پاسخهای متعددی از نقطه نظرات گوناگون فلسفی، مذهبی و احتمالا علمی از دوران افلاطون و ارسطو تا زمان حال حاضر به این پرسش داده شده؛ آنچه در ادامه خواهید دید، تفسیری است که استیون هاوکیگ، کیهان شناس و اختر فیزیکدان درباره مفهوم زندگی ارایه می کند، که البته به گفته ی خودش چندان هم فلسفی نیست.

این مستند، دومین مستندی است که از هاوکینگ ترجمه می کنم. بخش نخست را با عنوان «آیا خداوند آفریدگار جهان است» یا «آیا خدا وجود دارد»، از اینجا می توانید ببینید. در برگردان این دو برنامه، کوشش کردم، علی رغم زمان محدود که داشتم، ترجمه روان باشد؛ با اینحال توجه داشته باشید هر دو این دو مستندها اساسا موضوعات پیچیده ای را مورد مطالعه قرار می دهد و با توجه به اینکه زبان اصلی فیلم هم به زبان دیگری است، احتمالا باید هر کدام را حداقل دو بار یا بیشتر تماشا کنید.

پروفسور استیون هاوکینگ

آیا خدا وجود دارد و آیا خداوند خالق جهان است؟ پاسخ به این پرسش چه اهمیتی برای ما دارد؟

در اغلب جوامع، پاسخ عمومی به این پرسش یکسان است. توده مردم دنیا در همه دوران ها به نوعی به وجود خدا باور داشته اند؛ اگرچه در هیچکدام از جوامع درک یکسانی از مفهوم خدا وجود ندارد.

در کشور ما علاوه بر اینکه اعتقاد به وجود خدا به عنوان یک اصل، پذیرفته شده است (مانند اغلب جوامع دیگر)؛ اعتقاد به حقانیت نمایندگان خدا که پیامبران باشند و از سوی او به رسالت برگزیده شده اند؛ اعتقاد به رسالت امامان شیعه که نسل اندر نسل جانشینان پیامبر اسلام هستند و اعتقاد به حقانیت روحانیون و ولایت فقیه که جانشین و نایب امامان هستند هم برای ورود به عرصه های سیاسی و اجتماعی لازم دانسته می شود و در همه موارد موجودیت خدا به عنوان یک اصل غیر قابل انکار مورد تایید جامعه، مقدمه ای است برای پذیرش دیگر اصولی که نظامات سیاسی و اقتصادی بر پایه ی آن استوار شده است.

در آمریکا، ۸۳ درصد از مردم به وجود خدا باور دارند؛ این رقم در میان دانشمندان آمریکایی در حدود ۳۳ درصد ((Eighty-three percent of Americans say that they believe in God, while just 33 percent of scientists do. [+]))و در میان برجسته ترین دانشمندان که به عضویت آکادمی ملی می رسند به مراتب کمتر، در حدود هفت درصد از کل جمعیت آنها و در حدود پنج و نیم درصد در میان زیست شناسان است. ((However, among elite scientists—now defined as members of the National Academy of Sciences—the proportion who were believers had plummeted to 7 percent, with biologists showing the least religious conviction at 5.5 percent. [+])) با همه اینها تنها دو درصد از جمعیت آمریکا، مذهب خودشان را بی خدا ((Atheist)) یا ندانمگرا ((Agnostic)) معرفی می کنند.

برنارد لوئیس

پروفسور برنارد لوئیس خاورشناس یهودی تبار انگلیسی و استاد بازنشسته ((Emeritus)) مطالعات خاورمیانه در دانشگاه پرینستون است که یکی از برجسته ترین متخصصان در زمینه تاریخ خاورمیانه محسوب می شود.

تاثیرات فکری برنارد لوییس، به عنوان یک متخصص اسلامشناس، در سیاستگذاریهای چند دهه گذشته آمریکا بی اندازه است. به عقیده جیکوب ویسبرگ، ستون نویس مجله نیوزویک، برنارد لوئیس مهمترین تاثیر فکری را در ایده تهاجم به عراق داشته. اصطلاحاتی مانند «بنیادگرایی اسلامی» یا «نبرد تمدنها» هم از ابداعات لوییس است. گفته می شود ساموئل هانتینگتون، استاد پیشین علوم سیاسی در دانشگاه هاروارد، نظریه نبرد تمدنها را با الهام از ایده لوییس مطرح کرد. (( Mr. Lewis was the voice of conservatives, a brooding pessimist, in the time of a sublime faith in things new and untried. It was he, in that 1990 article, who gave us the notion of a “clash of civilizations” that Samuel Huntington would popularize, with due attribution to Bernard Lewis. [+]))

لویییس همچنین به عنوان تئوریسین طرح تجزیه ایران و دیگر کشورهای خاورمیانه هم شناخته شده. طرح تجزیه خاورمیانه یا (بعدها) «خاورمیانه بزرگ» که با عنوان «پروژه برنارد لوییس» مشهور است، نخستین بار در نشست بیلدلبرگ در سال ۱۹۷۹ مطرح شد بر پایه این طرح، ایران باید به شش یا هفت تکه تقسیم شود؛ این ایده پیشتر در عراق اجرا شده و الان به جای یک عراق، در واقع سه عراق وجود دارد. ((Tarpley, W. (2008). Obama: The Postmodern Coup: Making of a Manchurian Candidate.[+])) به باور دیک چینی، معاون رییس جمهور پیشین آمریکا، در قرن جدید، دانشمندان، قانونگذاران، دیپلماتها و رسانه ها دنباله رو خردمندی لوییس خواهند بود. ((In this new century, his wisdom is sought daily by policymakers, diplomats, fellow academics, and the news media. [+]))